Tik-Tik: hoe een app in combinatie met multi-zintuiglijke interventies bijdraagt aan een inclusief museum
Tik-Tik is een indoor navigatie app voor blinde en slechtziende bezoekers, die van een telefoon een wichelroede maakt en door middel van een intuïtieve trilling de weg wijst. De app is een initiatief van blinde ontwerper Simon Dogger en wordt in samenwerking met het Van Abbemuseum doorontwikkeld om speciaal in museumgebouwen toegepast te kunnen worden. In combinatie met de permanente plaatsing van multi-zintuiglijke interventies in de collectietentoonstelling is dit project een volgende stap van het Van Abbe in de ontwikkeling naar het museum als een inclusieve sociale ruimte. Van een toegankelijk museum, dat toegankelijk is op specifieke momenten voor specifieke doelgroepen met specifieke wensen en mogelijkheden, beweegt het Van Abbe zich naar een inclusief museum, waar iedere bezoeker zich welkom voelt en op ieder gewenst moment toegang heeft tot de verhalen in het museum. In dit artikel bespreekt Marleen Hartjes, Projectleider Multi Sensory Museum bij het Van Abbemuseum, naast Tik-Tik ook het proces dat het museum heeft doorlopen in de ontwikkeling van de multi-zintuiglijke programmering.
Toegankelijk museum: rondleidingen van het Special Guests-programma
De app Tik-Tik bouwt voort op de ontwikkelingen in het Van Abbemuseum die in 2014 zijn ingezet met het Special Guests-programma om het museum toegankelijk te maken voor bezoekers met een visuele, auditieve, mobiele of mentale beperking. Er werd onderzoek gedaan naar andere toepassingen voor mensen met een visuele beperking in musea wereldwijd. Deze methoden werden uitgebreid getest en verder doorontwikkeld in samenwerking met blinde en slechtziende bezoekers. Na uitgebreid onderzoek ontwikkelde het museum samen met deze doelgroep speciale multi-zintuiglijke rondleidingen, waarbij de kunst tot leven komt door middel van tast, geur, geluid en zelfs smaak. Ook andere kunstvormen als poëzie, dans, muziek en theater kunnen worden ingezet om het kunstwerk te ervaren. Deze rondleidingen vinden sinds 2014 iedere 2e zondag van de maand gratis plaats voor blinde, slechtziende, doofblinde en nieuwsgierige ziende bezoekers.
In de rondleidingen wordt onder andere gebruik gemaakt van de volgende middelen:
Kunstwerken en voelreliëfs voelen
Kunstwerken kunnen tijdens deze rondleidingen in sommige gevallen onder begeleiding worden aangeraakt met nitrile handschoenen die het meest geschikt zijn bevonden door blinde mensen, om alle details goed te voelen zonder de kunstwerken te beschadigen. Wanneer dit niet kan, omdat het kunstwerk niet aangeraakt kan worden of omdat het bijvoorbeeld een foto of schilderij is, is er samen met de doelgroep een methode ontwikkeld om met voelreliëfs de compositie en voorstelling toegankelijk te maken. Deze voelreliëfs worden in het museum gemaakt door het gebruik van swellpaper en een speciale oven. Stichting Dedicon is een organisatie die o.a. deze reliëftekeningen in opdracht kan vervaardigen. Als je zelf aan de slag wilt gaan, kun je het benodigde papier en oven bestellen bij WorldWideVision.
Taktila Methode
Ook gebruikt het Van Abbemuseum de Taktila-methode om kleuren voelbaar te maken. Deze voelmethode werd door Jofke van Loon ontwikkeld, onderzocht en uitvoerig getest in samenwerking met blinden en slechtzienden. Bij haar kun je een cursus volgen waarna je zelf aan de slag kunt gaan met de specifieke voelmaterialen of je kunt Taktila-vertalingen door haar laten maken.
3D-prints en geurcomposities
In het museum werden kwetsbare ruimtelijke werken 3D ingescand en vervolgens 3D geprint in een handzaam formaat. Het is daarbij belangrijk dat het oppervlak glad wordt afgewerkt en niet teveel details bevat. Daarnaast ontwikkelde geurhistoricus Caro Verbeek geurcomposities bij kunstwerken uit de collectie, die werden uitgevoerd door Iscent.
Van een toegankelijk naar inclusief museum
De multi-zintuiglijke rondleidingen zorgen ervoor dat het museum op specifieke momenten toegankelijk is voor blinde en slechtziende bezoekers. Om van een toegankelijk naar inclusief museum te bewegen, heeft het Van Abbe nieuwe stappen gemaakt om ervoor te zorgen dat iedere bezoeker op ieder gewenst moment toegang heeft tot de verhalen in het museum. Een eerste aanzet hiervoor kwam in 2016, met het Multi Sensory Museum-project.
Expertise van mensen met een beperking als bron: het Multi Sensory Museum
Hoe zou het museum eruit zien als het vanuit alle zintuigen was ontworpen? Wat kunnen we daarbij leren van de expertise van mensen met een beperking? En hoe verandert dit ontwerp de museumervaring voor iedere bezoeker? In 2016-2019 onderzocht het Van Abbemuseum met het project Multi Sensory Museum de mogelijkheid om niet alleen de programma’s en bemiddeling toegankelijker en inclusiever te maken, maar ook hoe we het gebouw opnieuw kunnen benaderen vanuit een multizintuiglijk perspectief en wat we daarbij kunnen leren van de expertise van mensen met een handicap. Samen met architecten Peter-Willem Vermeersch en Tomas Dirrix, de KU Leuven en met ervaringsdeskundigen met een visuele, auditieve of mobiele beperking, heeft het museum de museumruimte herdefinieerd vanuit een multisensorisch en inclusief perspectief. Peter-Willem Vermeersch schreef hierover een onderzoeksartikel, klik hier om het te lezen.
Als testcase voor dit onderzoek is de ruimte op de 3e etage gebruikt. Deze ruimte is opnieuw ontworpen in een co-design proces met deze groep en is uitgevoerd als een inclusieve zintuiglijke museumruimte waarin een kunstwerk gepresenteerd kan worden. Hoewel de ruimte zelf door zijn sculpturale kwaliteiten in de traditie van de beeldende kunst nog het meest lijkt op een emersieve installatie, is deze nieuwe interpretatie van een museumruimte – net zoals bij andere museumruimtes het geval is – bedoeld om een kunstwerk in al zijn toegankelijke mogelijkheden te presenteren.
Lerend en luisterend museum: een nieuwe collectiepresentatie in 2021
De learnings uit het Multi Sensory Museum-onderzoek en de eerder verschenen publicatie Museum Open U vormen de basis voor de inrichting van de nieuwe collectiepresentatie die in 2021 geopend wordt. Daarnaast is er een inclusieve werkgroep/klankbordgroep samengesteld vanuit verschillende professionele achtergronden en mét een beperking, om vanaf de start mee te denken, ontwikkelen en bouwen aan de verhalen en vormgeving van de nieuwe meerjarige collectietentoonstelling.
Tik-Tik wijst de weg
Tik-Tik is een indoor navigatie app voor blinde en slechtziende bezoekers die van een telefoon een wichelroede maakt die aan de hand van intuïtieve trilling de weg wijst door het museumgebouw. Met deze app kunnen individuele bezoekers met een visuele beperking zelfstandig en naar eigen inzicht het museum bezoeken. Men kan kiezen voor een gewenste doellocatie zoals een specifieke tentoonstelling, kunstwerk of het museumcafé en vervolgens wordt de kortste route berekend. Bij aankomst bij de tentoonstelling of kunstwerk wordt door middel van audiodescriptie een beschrijving van het kunstwerk gegeven, kan men kiezen voor meer achtergrondinformatie en wordt er beschreven hoe de vertaling van het kunstwerk in een tastobject, geur, soundscape of audiobestand te gebruiken is.
Het concept van Tik-Tik werd ontwikkeld door de blinde ontwerper Simon Dogger, technisch uitgewerkt door Vention en uitgevoerd in samenwerking met het Van Abbemuseum in 2019-2021. Door middel van de app wordt niet alleen het gebouw en de collectie ontsloten voor individuele blinde bezoekers, maar biedt het iedere bezoeker een rijkere ervaring. Deze app combineert op een innovatieve wijze augmented reality, audio descriptie, audio- en haptische feedback en realtime mapping.
Zintuigelijke interventies in de tentoonstelling
Wayfinding zonder toegang tot de kunstwerk is niet waardevol in de context van een museum. Daarom is het cruciaal dat de app is gekoppeld aan zintuiglijke interventies in de tentoonstelling ter ondersteuning van de ervaring van het kunstwerk. Het museum werkte hiervoor samen met o.a. Caro Verbeek en Iscent voor de geurinterpretaties, Parastone en Simon Dogger voor de ruimtelijke vertalingen van de kunstwerken uit de collectie en de maquettes, Ylja Band voor de vormgeving van de voelrelïefs en braille titelkaartjes, Jofke van Loon voor het uitvoeren van het Taktila-schilderij, Ricky van Broekhoven voor de soundscape, Joan Kuhlman voor het ontwikkelen en inspreken van de audiodescripties, Ernestine Comvalius voor het inspreken van haar gedicht en Patricia Kaersenhout en de vrouwen met wie ze samenwerkt in haar atelier voor het maken van een voelbaar kraaltjesreliëf. De verantwoordelijkheid voor de inhoudelijke aansturing en afstemming lag bij Marleen Hartjes, Projectleider Multi Sensory Museum, Steven ten Thije, Conservator Collectie en Steffie Maas, Interim Projectleider.
Van testen naar implementatie
Het Tik-Tik-project bevindt zich in 2020 in de uitgebreide testfase, waarbij blinde en slechtziende bezoekers het gebruik van de app en de zintuiglijke vertalingen van de kunstwerken optimaliseren. Naar verwachting wordt de app toegepast in de nieuwe collectiepresentatie in het Van Abbemuseum die opent in september 2021. Daarna zal deze applicatie ook beschikbaar zijn voor andere musea en openbare gebouwen.
Emancipatie door inclusieve sociale ruimte
Tik-Tik vormt een belangrijk vervolg op het toegankelijk maken van het museum en het wegnemen van drempels door middel van specifieke projecten die op speciale momenten toegankelijk zijn voor bezoekers, naar een inclusief museum dat wordt ontwikkeld samen met en door de bezoekers. Het project markeert ook een grote stap in de emancipatie van de 317.000 blinden en slechtzienden in Nederland. De groep mensen met een (visuele) beperking zal de komende jaren significant toenemen door de vergrijzing. Tik-Tik draagt bij aan een museum als inclusieve sociale ruimte die de gelijkwaardigheid, zelfstandigheid en verbinding bevordert voor alle bezoekers.
Meer informatie
Neem voor meer informatie contact op met Marleen Hartjes, Projectleider Multi Sensory Museum bij het Van Abbemuseum, via m.hartjes@vanabbemuseum.nl.